Twee centrale uitdagingen voor het waterzuiveringsbeleid: meer burgers aansluiten op een zuivering en tegelijk minder regenwater op het riool

Twee centrale uitdagingen voor het waterzuiveringsbeleid: meer burgers aansluiten op een zuivering, en tegelijk minder regenwater op het riool.

De wateruitdagingen in Vlaanderen zijn pittig: om de Europees afgesproken doelstellingen te halen, moet een versnelling hoger geschakeld worden in het aansluiten van mensen op een waterzuivering. Tegelijkertijd is er een paradigmashift nodig in het regenwaterbeheer, van “afvoeren” naar “vasthouden”.

Afvalwaterzuivering en reductiedoelstellingen

Sinds de invoering van de Europese Stedelijke Richtlijn Afvalwater (ERSA) in 1999, die de zuivering van afvalwater oplegt, is er al veel gerealiseerd: 30 jaar geleden bedroeg de zuiveringsgraad in Vlaanderen slechts 26%, in 2022 was dit al 86% [1]. Toch hebben we nog een lange weg af te leggen om al het afvalwater gezuiverd te krijgen: de plaatsen die het moeilijkst bereikbaar zijn, moeten immers nog komen. Er zijn ook grote verschillen tussen gemeenten: sommigen zijn bijna klaar, in andere gemeenten moet nog bijzonder veel werk gebeuren.

Duidelijke doelstellingen voor elke gemeente

Vandaag wordt de uitbouw van de riolering aangestuurd door de doelstelling uit de Europese Kaderrichtlijn Water (2000). Kort gesteld is daarin afgesproken dat alle landen in Europa tegen uiterlijk 2027 de “goede toestand” moeten behalen van oppervlaktewater en grondwater, zowel op gebied van kwaliteit als kwantiteit. Dit werd in Vlaanderen vertaald naar reductiedoelen [2], die opgenomen zijn in de Derde Stroomgebiedbeheerplannen [3] (looptijd 2022-2027): voor elke waterloop is een doelstelling voor het reduceren van de vuilvracht tegen 2027 bepaald. Op basis daarvan heeft de VMM, rekening houdend met het aandeel van de huishoudens in de totale vervuiling, voor elke gemeente een vrachtreductie van fosfor en stikstof bepaald en vertaald naar een aantal nog te saneren inwoners-equivalenten.

Elke rioolbeheerder of gemeente krijgt hierdoor een duidelijk beeld van de inspanningen die de komende jaren nog minimum geleverd moeten worden voor de verdere aanleg van saneringsinfrastructuur. VMM lanceerde ook een simulator om rioolbeheerders te helpen om hun financiële middelen het best in te zetten om de meest noodzakelijke projecten te realiseren.

In 2018 werd bepaald het afvalwater van nog eens 8 percent, of 532.000 Vlamingen bijkomend gezuiverd dient te worden om de doelstellingen van de Kaderrichtlijn Water kunnen halen. 58% van die inspanning is voor de gemeenten, de rest zijn bovengemeentelijke projecten. Een deel van de inspanningen zijn al uitgevoerd, waardoor de recentste inschatting toont dat er nog ongeveer 249.000 IE aan te sluiten is door de gemeenten, en 115.000 door Aquafin.

In absolute aantallen heeft Kortrijk de grootste uitdaging, gevolgd door Heist-Op-Den-Berg, Aarschot, Geraardsbergen, Waregem en Ronse. Kijken we naar de relatieve cijfers, dan wordt duidelijk dat veel landelijke gemeenten voor grote uitdagingen staan (20% of meer van de bevolking nog te saneren). Veel van die gemeenten liggen in West-Vlaanderen, maar ook in het Meetjesland, de Vlaamse Ardennen of Oost-Brabant ligt er veel werk op de plank. Merk op dat in deze cijfers de projecten die na 2018 gerealiseerd zijn, nog niet zijn verwerkt, waardoor het beeld nog sterk kan verschuiven.

De resterende clusters van woningen die nog moeten gezuiverd worden, liggen soms ver weg van het bestaande netwerk, waardoor de kostprijs sterk kan oplopen. Een reeks projecten zit ook geblokkeerd door problemen met de plannen voor de heraanleg van de bovenliggende weg. De CIW bekijkt of er hiervoor alternatieven zijn door te kiezen voor decentrale zuivering, oftewel lokale oplossingen, dit om de sanering te versnellen en innovatieve kansen te bieden. Hiervoor wordt momenteel een tool ontwikkeld om het zuiveringsresultaat en het kosten-aspect af te wegen [4].

Er is geld beschikbaar vanuit de saneringsbijdrage en subsidies op Vlaams niveau. Het kabinet van minister van Omgeving Demir liet weten dat niet alle beschikbare middelen gebruikt werden. Steden en gemeenten maken in hun meerjarenbegroting keuzes over de besteding van de financiële middelen. Omdat riolering niet zichtbaar genoeg is voor de burger, worden projecten die reeds toegezegd werden, op de lange baan geschoven. Het plaatsen van een nieuwe sportzaal heeft nu eenmaal meer visibiliteit bij de bewoners. Bijgevolg blijft er nog steeds ongezuiverd afvalwater in de beken lopen, met nefaste gevolgen voor de waterkwaliteit. Met de deadline uit de Europese wetgeving voor de boeg, wordt de vraag almaar luider hoe gemeenten die hun verantwoordelijken proberen te ontlopen, geresponsabiliseerd kunnen worden.

Regenwater, oppervlaktewaters en stedelijk water

Toen Vlaanderen jaren geleden begonnen is met de aanleg van riolering, werd er gekozen voor een gemengd rioleringsstelsel waarbij zowel regenwater en afvalwater zo snel mogelijk werden afgevoerd. Ook dit vormt vandaag een grote uitdaging omwille van de wateroverlast en droogteproblematiek die hiermee gepaard gaan.

Via onze rioleringen belanden grote hoeveelheden regenwater en grondwater uiteindelijk in zee. Onderweg zorgen ze bovendien voor een extra belasting van het rioolstelsel en de waterzuivering.. De cijfers leren ons dat in 2020 circa 130 miljoen m³ grondwater via de riolering werd afgevoerd . Op termijn kan dit oplopen tot 190 miljoen m³/jaar). Gemiddeld wordt het afstromend water van 25% van de verharde oppervlakte afgevoerd naar de zuivering. Tussen 10% en 55% van de neerslag wordt afgevoerd via onbevaarbare oppervlaktewaters[5].

De klimaatverandering dwingt ons om de afvoer van regenwater strenger aan te pakken. In het Vlaams klimaatadaptatieplan[6] staan dan ook acties om te komen tot een groenblauwe metamorfose van onze bebouwde omgeving. Het uitgangspunt daarbij is dat groenblauwe oplossingen niet alleen essentieel zijn voor het tegengaan van hitte, droogte en overstromingen, maar ook tal van bijkomende voordelen leveren, zoals een positieve invloed op het mentale welzijn. Mits goed gepland, zijn ze zijn meestal ook goedkoper in uitvoering. Deze beleidslijn sluit nauw aan bij de aanbevelingen van de experten in het rapport Weerbaar Waterland.

Die beleidslijn vertaalt zich ook in de regelgeving. Op privédomein werd de Gewestelijke Stedenbouwkundige verordening Hemelwater aangepast. Door die verordening is een regenwaterput en/of, een infiltratie- of buffervoorziening verplicht, om regenwater zo lang mogelijk op eigen terrein te houden. De oude regels rond opvang van hemelwater (uit 2013) houden onvoldoende rekening met evoluties inzake klimaat, waardoor hevige piekregenval en lange periodes van droogte vaker voorkomen. Een andere vernieuwing is dat de verordening vanaf 2025 ook van toepassing is op openbaar domein, omdat ook overheden het goede voorbeeld dienen te geven.

Ook VLARIO zet zich volop in om de groenblauwe metamorfose dichterbij te brengen, samen met een hele reeks partners. Zowel op openbaar domein als op privédomein zetten we de laatste jaren meer in op groenblauwe maatregelen. Vlario en Aquafin lanceerden de website www.blauwgroenvlaanderen.be om burgers en overheden te inspireren

Samen met het Departement Omgeving en Embuild Vlaanderen lanceerde VLARIO het groenblauwpeil. Met het groenblauwpeil bieden we een concreet instrument dat helpt om een perceel klimaatbestendiger te maken. Zo kunnen burgers, maar ook architecten, ontwikkelaars, bedrijven en gemeenten nagaan hoe een bestaande woning en tuin of een nieuw ontwerp scoort op ‘blauwe’ aspecten, zoals opvang, gebruik en infiltratie van regenwater, en ‘groene’ aspecten zoals biodiversiteit, CO₂ -opslag, luchtkwaliteit en verkoeling.